W Królestwie Polskim od 14 stycznia do 25 sierpnia 1917 r. istniała formalnie Tymczasowa Rada Stanu (TRS). Powołana została przez niemieckie i austro‑węgierskie władze okupacyjne jako ciało o charakterze opiniodawczym. Mimo ograniczonych kompetencji Rada prowadziła szeroko zakrojone prace państwowotwórcze, przygotowujące od strony kadrowej i organizacyjnej najważniejsze działy administracji państwowej¹⁾. Komisja Wojskowa TRS miała być zawiązkiem przyszłego Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wśród członków Rady, dzięki poparciu Austriaków, znalazł się też Józef Piłsudski, który został referentem Komisji Wojskowej. Faktycznie odgrywał on rolę eksperta do spraw wojskowych w Radzie, nikt z tego gremium nie kwestionował jego autorytetu na tym polu (...). Piłsudski zadbał także o obsadzenie biur Komisji zaufanymi ludźmi. Wprowadził tam niemal całą Komendę Główną Polskiej Organizacji Wojskowej, (...) zastępcą Piłsudskiego został ściągnięty z Krakowa Kazimierz Sosnkowski.

Podstawowym problemem, który próbował wyjaśnić Piłsudski, były kompetencje wojskowe Tymczasowej Rady Stanu. Niestety, w tych sprawach miała ona bardzo niewiele do powiedzenia. Głównodowodzącym tworzonego wojska polskiego był generał‑gubernator Hans von Beseler, a Rada miała jedynie głos doradczy w sprawach werbunkowych i propagandy wojennej. Dlatego też działalność Komisji Wojskowej TRS skupiała się głównie na pracach przygotowawczych i koncepcyjnych, które mogły być wykorzystane raczej w przyszłości.

W pierwszym okresie (do lipca 1917 r.) wewnętrzna praca prowadzona była w kilku referatach: 1) prac przygotowawczych, 2) spraw bieżących i statystyczno‑ewidencyjnych, 3) wychowania wojskowego, 4) słownictwa wojskowego, 5) przemysłu wojennego, 6) opieki nad rodzinami wojskowych polskich²⁾. Podjęto pracę nad własnym sądownictwem wojskowym, przygotowano projekt ustawy o służbie wojskowej, opracowano statut werbunku ochotniczego, wdrożono organizację Komitetów Pomocniczych Wojska Polskiego.

Wiele miejsca w działalności Komisji zajmowały sprawy wychowania wojskowego. Zebrano obszerny materiał ewidencyjno‑informacyjny o organizacjach młodzieżowych, które w programach działania stawiały na wychowanie fizyczne i wojskowe. Analizowano statuty i regulaminy tych organizacji, przeprowadzono ewidencję ich kierowników i instruktorów (...).

W Komisji Wojskowej³⁾ najwięcej pracy miał referat zajmujący się opieką nad rodzinami żołnierzy oraz inwalidami i zwolnionymi z wojska (...). Referat opieki przy Komisji Wojskowej powstał w najbardziej krytycznym dla Legionów momencie. Był to okres dosadnie scharakteryzowany słowami pułkownika Bolesława Roji: „Rząd austriacki już legionistom bieliznę, buty, spodnie przestał dawać, rząd niemiecki jeszcze nie daje, a rząd polski nie ma z czego dać”.

Do wszystkich bied materialnych żołnierzy dołączyły się jeszcze niepokój i troska o los rodzin, gdyż rządowa austriacka opieka nad rodzinami legionistów była w znacznym stopniu niewystarczająca. Wysokość takiej zapomogi pobieranej przez rodziny legionistów nie przewyższała nigdy 40 marek miesięcznie, przy czym tylko niewielka część rodzin pobierała ją.

Gdy Legiony przeszły na żołd niemiecki, władze niemieckie uznały, że nawet takiej zapomogi jaką otrzymywały rodziny od Austriaków, wypłacać nie będą i zmniejszyły ją o połowę. Wobec tego liczba rodzin cierpiących nędzę jeszcze bardziej się powiększyła, czemu instytucje społeczne zaradzić nie mogły z powodu braku odpowiednich funduszów.

Co się zaś tyczy Departamentu Opieki Naczelnego Komitetu Narodowego, rozwijającego owocną działalność w Galicji, a mającego swe ekspozytury w Warszawie, Piotrkowie i Lublinie, to rodzinom Królewiaków prawie żadnej pomocy nie dawał, ograniczając swą działalność jedynie do przedstawicielstwa. Na ten opłakany stan żołnierza polskiego i jego rodziny zareagowało społeczeństwo, które też jęło tworzyć towarzystwa mające na celu taką opiekę. Od chwili, gdy przy Tymczasowej Radzie Stanu powstała Komisja Wojskowa, zaczęły napływać w znacznej ilości podania od żołnierzy i rodzin z prośbą, by ulżyć ich ciężkiej doli. Do rozpatrzenia tych spraw został w połowie marca utworzony przy Komisji Wojskowej referat do spraw opieki. Nadzieje społeczeństwa zostały jednak rozwiane wobec faktu, iż kompetencje Komisji Wojskowej w sprawach opieki ograniczone zostały do kontroli nad społecznymi instytucjami opieki, współdziałania z nimi oraz pośredniczenia pomiędzy nimi a Tymczasową Radą Stanu i okupantami itp.; wszelkie zaś sprawy dotyczące świadczeń państwowych zostały wydzielone, co wykluczało bezpośrednio niesienie pomocy żołnierzom oraz ich rodzinom.

Wobec takiego stanu rzeczy referat opieki musiał się ograniczyć do prac przygotowawczych, które należało jak najszybciej uskutecznić, aby opanować chaos w sprawach opieki. Prace przygotowawcze zostały rozpoczęte przez rozesłanie do istniejących towarzystw opieki kwestionariusza mającego na celu zebranie faktycznych danych co do istnienia, działalności i składu osobowego towarzystw opieki.

Sprawozdania, które zostały nadesłane, wykazują 164 miejscowości objętych pracami towarzystw opieki z ogólną liczbą przeszło 5000 członków. Zasadniczym problemem był brak koordynacji w tej działalności, czego jaskrawym przykładem może być fakt, że w jednym mieście (Włocławek) były trzy towarzystwa prowadzące jedną i tę samą pracę. Wobec tego stało się konieczne skoordynowanie i ujednolicenie takiej działalności, rozszerzenie jej i rozciągnięcie nad nią kontroli państwowej. W myśl powyższego utworzono specjalny dla tych spraw organ przy Komisji Wojskowej Tymczasową Radę Stanu (...).

Tymczasowa Rada Stanu miała być dla instytucji w niej reprezentowanych organem prawodawczym, spełniającym m.in. funkcję podziału prac i funduszy przeznaczonych przez Tymczasową Radę Stanu na cele opieki. Co się tyczy koordynacji w pracach opieki nad żołnierzami i ich rodzinami, już w chwili powstania Rady stało się konieczne stworzenie jednego towarzystwa o takim charakterze, obejmującego cały kraj, o wzorowym statucie i popieranego przez rząd, a do tego czasu przez Tymczasową Radę Stanu.

Po szczegółowym rozpatrzeniu statutów wszystkich towarzystw opieki, istniejących lub mających powstać, przyszła Komisja Wojskowa doszła do przekonania, że za takie towarzystwo należy uznać nowo powstające Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza Polskiego, statut którego i konstrukcja zostały opracowane na podstawie statutów Kół Pomocy dla Legionistów i ich Rodzin i Lig Kobiet Pogotowia Wojennego, a którego nazwa najlepiej odpowiadała potrzebom chwili (...).

Na pierwszym posiedzeniu z przedstawicielami warszawskich społecznych instytucji opieki zostały wysunięte przez Komisję Wojskową następujące wnioski:

1) Uznać statut nowo powstającego Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza Polskiego za wzorowy, nazwę zaś jego za najodpowiedniejszą w chwili obecnej.

2) Uznać tworzącą się radę przy Wydziale Opieki za organ prawodawczy dla instytucji w niej reprezentowanych.

3) Towarzystwa mające jako jeden z wielu działów pracy opiekę nad żołnierzami i ich rodzinami mają przekazać tą działalność Towarzystwu Przyjaciół Żołnierza Polskiego.

4) Koła Pomocy dla Legionistów i ich Rodzin mają się przekształcać w Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza Polskiego.

5) Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, jako organizacje mające odrębny charakter od innych instytucji społecznych, pozostając jako jednostki prawne pod swą dawną firmą, mają rozszerzyć działalność swą zgodnie ze statutem Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza Polskiego i wydelegować do rady Wydziału Opieki przy Komisji Wojskowej swe przedstawicielki.

Dla omówienia tych punktów z zarządami poszczególnych towarzystw została wybrana specjalna komisja. Wynikiem konferencji komisji z zarządami towarzystw opieki była zgoda na wymienione wyżej punkty z zastrzeżeniem, że podjęta podczas konferencji uchwała, a dotycząca ustosunkowania się do Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza Polskiego, może wejść w życie tylko po zalegalizowaniu statutu Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza Polskiego.

W zebraniu brały udział następujące towarzystwa: Towarzystwo Pomocy dla Ofiar Wojny, Wydział Opieki nad Legionistami‑Inwalidami oraz wdowami i sierotami po poległych, Koło Pomocy dla Legionistów i ich Rodzin, Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza Polskiego i Liga Kobiet Pogotowia Wojennego. Odmówiły zaś wzięcia udziału w pracach Komisji Wojskowej w zakresie opieki zarządy Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego „A” i Koła Wolskiego⁴⁾. Odmowę swą motywowały zasadniczymi względami, a przede wszystkim niewyraźnym stosunkiem Tymczasowej Rady Stanu, a tym samym i Komisji Wojskowej, do sprawy tworzenia Wojska Polskiego.

Wobec zawieszenia przez Tymczasową Radę Stanu posiedzeń plenarnych⁵⁾ nie można było ukonstytuować rady, a tym samym zorganizować Wydziału Opieki. Z tego powodu nie mogły być zalegalizowane złożone do Komisji Wojskowej statuty Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza Polskiego i Towarzystwa Opieki nad Polakami‑Inwalidami. Stagnacja ta odbiła się na tych organizacjach społecznych, które chciały się zająć opieką, wprowadzając w ich szeregi rozgoryczenie i apatię.

To co wykonano w Warszawie w celu skoordynowania prac opieki należało przenieść na prowincjonalne instytucje opieki. Zostali więc wysłani 22 maja do większych ośrodków instruktorzy. Ze sprawozdań, które wpłynęły, sądzić można, że prowincja przyjęła z radością fakt koordynowania prac opieki i będzie chętnie w tym współdziałać⁶⁾.

Reasumując: w roku 1917 na terenie Królestwa Polskiego działały nielegalnie koła TPŻP, jednak władze okupacyjne niemieckie skutecznie utrudniły Tymczasowej Radzie Stanu dokonanie rejestracji statutu i sprawowanie wsparcia nad działalnością TPŻP. Dopiero w wyzwolonej i niepodległej Polsce 28 listopada 1918 r. zarejestrowano legalną działalność TPŻP. Szkoda tylko, że obejmowało ono swym zasięgiem jedynie teren województwa lubelskiego (przyp. SD).

1) O powstaniu TRS i jej pracach szerzej zob. W. Suleja, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998.
2) Szkic działalności departamentów i stałych komisji Tymczasowej Rady Stanu do dnia 1 września 1917 r., Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Tymczasowa Rada Stanu (dalej: TRS), sygn. 16, k. 3, 9‑11; por. W. Gierowski, Królewsko‑polska Komisja Wojskowa (1917‑1918), [cz. 1], „Niepodległość” (wyd. II), 1933, t. 4, z. 1 (7), s. 132‑134.
3) Komisję Wojskową przejęła później Rada Regencyjna, której uroczysta intromisja odbyła się 27 października 1917 r.
4) O działalności i dylematach ideowych Ligi Kobiet szerzej: J. Dufrat, Kobiety w kręgu lewicy niepodległościowej. Od Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego do Ochotniczej Legii Kobiet (1908‑1918/19), Toruń 2001.
5) Między innymi spowodowanych tzw. kryzysem przysięgowym – przyp. SD.
6) Wypis z opracowania: Jan Snopko, Sprawozdanie z działalności Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu (styczeń – sierpień 1917), Studia Podlaskie, t. XIX, Białystok 2011, s. 308‑323.

	Autor opracowania: JAN SNOPKO Tytuł, wypis z opracowania, reasumpcja: STANISŁAW DĄBROWSKI Przewodniczący Sekcji TPŻP przy KŻ R Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie